Σε αυτό το σημείο πρέπει να ειπωθεί ότι η κλίμακα αποτελείται από επιμέρους "συστατικά" τα οποία είναι τα τετράχορδα (τέσσερις χορδές, δηλαδή τέσσερις νότες, π.χ. η ακολουθία ρε-μι-φα-σολ) και τα πεντάχορδα (π.χ. σολ-λα-σι-ντο-ρε). Σε ορισμένα μακάμ υπάρχουν ακόμη και τρίχορδα. Άλλα μακάμ μπορούν να αποτελούνται π.χ. από δύο πεντάχορδα και έτσι η "κλίμακα" να "ξεφεύγει" από τις οκτώ νότες-χορδές και να είναι εννέα. Σε άλλα μακάμ η "κλίμακα" μπορεί να είναι διαφορετική στην άνω ή στην κάτω οκτάβα απ' ότι στη μέση (αποτέλεσμα της λογικής των τετραχόρδων-πενταχόρδων). Επιπλέον σε αρκετά μακάμ η κλίμακα ακολουθεί, εν μέρη, διαφορετική αλληλουχία διαστημάτων στην κάθοδο της μελωδίας απ' ότι στην άνοδο. Μερικά μακάμ μάλιστα μπορεί να έχουν αρκετές παραλλαγές της κλίμακας (το ένα τετράχορδο της κλίμακας π.χ. να έχει τρεις πιθανές εκδοχές αλληλουχίας διαστημάτων).
Η "κλίμακα" ενός μακάμ λοιπόν, αποτελείται από διάφορους συνδυασμούς των τριχόρδων, των τετραχόρδων και των πενταχόρδων που υπάρχουν.
Βλέπουμε έτσι ότι η έννοια της κλίμακας, όπως αυτή ορίζεται στην ευρωπαϊκή μουσική, στην ουσία δεν υπάρχει στη μουσική της καθ' ημάς Ανατολής αλλά όπου χρησιμοποιείται είναι κατ' οικονομία χάριν συντομίας και συνεννόησης.
Συνοπτικά, τα χαρακτηριστικά των μακάμ είναι α) η βάση (ο φθόγγος απ' τον οποίο παράγεται και θεμελιώνεται το μακάμ), β) η αλληλουχία των διαστημάτων, γ) οι δεσπόζοντες φθόγγοι (δηλαδή οι νότες όπου δημιουργούνται τονικά κέντρα και η μελωδία περιστρέφεται γύρω από αυτές), δ) οι καταλήξεις (που καταλήγουν διάφορες μουσικές φράσεις μέσα σε μία σύνθεση ή σε ένα ταξίμι), ε) η δομή των τετραχόρδων (αν δηλαδή αποτελείται από τετράχορδο και πεντάχορδο ή το αντίθετο), στ) οι μελωδικές έλξεις (ανάλογα στον φθόγγο που περιστρέφεται η μελωδία αυτός μπορεί να "έλξει" τους διπλανούς του, ώστε το τονικό τους ύψος τους να αλλάξει είτε λίγο προς τα πάνω είτε λίγο προς τα κάτω. Μη ξεχνάμε ότι ανάμεσα σε ένα τόνο π.χ. ρε-μι, σε αυτή τη μουσική, υπάρχουν πολλά μικροδιαστήματα (μόρια ή αλλιώς κόμματα). Στη βυζαντινή μουσική ο τόνος χωρίζεται σε 12 ίσα μέρη, ενώ στο τούρκικο και στο αράβικο σύστημα σύστημα σε 9) και ζ) η πορεία του μέλους (αν είναι ανοδική, καθοδική ή μικτή).
Για παράδειγμα ένα μακάμ μπορεί να έχει την ίδια ακριβώς αλληλουχία διαστημάτων με ένα άλλο αλλά η αίσθηση που αφήνει να είναι εντελώς διαφορετική γιατί "στέκεται" σε άλλους φθόγγους.
Θα μπορούσε να πει κάποιος, πού χρειάζεται τόση πολύ διευκρίνηση ώστε να υπάρχουν δύο ή παραπάνω μακάμ με την ίδια αλληλουχία διαστημάτων αλλά διαφορετική πορεία του μέλους; Ακριβώς σε αυτό χρειάζεται! Ώστε οι μουσικοί με μία μόνο λέξη (το όνομα του μακάμ) να καταλαβαίνουν ακριβώς όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που έχει μία σύνθεση ή ένα ταξίμι.
Απ' την άλλη βέβαια προκύπτει ένας τεράστιος αριθμός μακάμ (πάνω από διακόσια) και δεν γίνεται κάποιος να τα ξέρει όλα. Γι' αυτόν τον λόγο τα μακάμ χωρίζονται σε κύρια (δώδεκα τον αριθμό), παράγωγα και συνδυαστικά.
Σε αντιπαραβολή με την βυζαντινή μουσική οι "ήχοι" (κάθε ήχος αποτελείται από όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν πιο πάνω) που υπάρχουν είναι μόνο οκτώ. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τροπικές συμπεριφορές των μακάμ δεν υπάρχουν στους "ήχους". Αυτές απαντώνται ως παρακλάδια των ήχων ή ως σύντομες περαστικές μεταβολές. Μπορούμε να πούμε λοιπόν, πως ο κάθε ήχος περιέχει μια ομάδα από συγγενικά μεταξύ τους μακάμ.
Συνοψίζοντας αν κάποιος γνώστης δει να επιγράφεται κάπου π.χ. "μακάμ Ουσάκ" θα περιμένει να ακούσει ένα συγκεκριμένο πράγμα. Δηλαδή την αλληλουχία των διαστημάτων αυτού του μακάμ, την μελωδία να αρχίσει να ξετυλίγεται γύρω από τη βάση, να πάει στην τέταρτη βαθμίδα και μετά πάλι στη βάση καταλήγοντας στιγμιαία στην δεύτερη βαθμίδα ή στον προσαγωγέα και να κάνει χρήση του πενταχόρδου από την τέταρτη βαθμίδα έως την όγδοη καθοδικά, για να καταλήξει στην βάση.
Εν τέλει όλα αυτά εξελίχθηκαν και διαμορφώθηκαν μέσα στους αιώνες στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου όπου η προφορική παράδοση έπαιξε τον πρώτο ρόλο. Και λέμε προφορική και παράδοση (ως κάτι που παραδίδεται από γενιά σε γενιά με τις εξελίξεις και τις τροποποιήσεις του) γιατί πρώτα υπήρξε η πράξη και ύστερα οργανώθηκε η θεωρία προσπαθώντας να περιγράψει και να εξηγήσει την πρώτη.
Αλέξανδρος Κωνσταντίνου
Ορθότατος.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠολύ ωραίο και καθόλου δυσνόητο άρθρο.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ !!
Διαγραφή